Jeneverbes, gewone – (Juniperus communis)

Vroeger, voordat de mens massaal het landschap in cultuur begon te brengen, vond je hem overal: de Jeneverbes. Nu moet je naar de stilte van de zandverstuiving of naar de sluimerende hei. Waar de bodem op z’n armetierigst is, toont de Juniperus communis zich op z’n mooist.

IMG_jeneverbesGrillig
Taai en weerbarstig, een onverschrokken pionier in grillige vormen. Soms boom, soms struik. De Jeneverbes is, samen met de Taxus en de Grove den, na de ijstijd in ons land achtergebleven en mag dus inheems genoemd worden. Er wordt beweerd dat hij onder gunstige omstandigheden 500 tot 2000 jaar oud kan worden, maar na onderzoek is het vermoeden gerezen dat geen enkele Juniperus in Nederland ouder is dan 100 jaar.

Beschermd
Jeneverbessen zijn verspreid over het noordelijk halfrond. In Nederland komen ze het meeste voor in het zuiden en oosten en zijn wettelijk beschermd. De Jeneverbes leeft in symbiose met een schimmel, die niet bestand is tegen verzuring van de bodem. Bij diens afwezigheid kiemt de jeneverbes slecht, maar ook de verminderde beschikbaarheid van open terrein speelt een rol. Je vindt de Jeneverbes in het Mantingerveld (Drenthe), er is een restpopulatie in Limburg en op de Veluwe langs de weg van Otterlo naar Schaarsbergen ligt, gedeeltelijk in het Nationaal Park De Hoge Veluwe, een jeneverbessenbos. De beste tijd beleefde de boom gedurende de tijd dat de heide begraasd werd; de schapen hadden een hekel aan de Jeneverbes, maar vraten met genoegen de concurrenten weg.
In Noorwegen is de Jeneverbes vogelvrij omdat hij er algemeen voorkomt. Op het Noorse platteland werd er rond 1900 door de boeren zelfs jeneverbessenbier gebrouwen, een gebruik dat vooral rond de Kerstdagen plaats vond en nog wel voorkomt.

Langzaam
In het wild kan de Jeneverbes, die zich vermeerdert door stek of zaad, uitgroeien tot een boom van zes meter, maar hij groeit heel langzaam. Over een lengte van twee meter doet hij al enkele tientallen jaren. De scherpe, priemvormige naalden staan in kransen van drie rond de rechtopstaande takken. Hij blijft het hele jaar groen en heeft een grijs- tot roodbruine, dunne, vrij gladde schors, die bij oudere exemplaren loslaat in de vorm van lange, pluizige schilfers. Uit het hout kan etherische olie gewonnen worden. Van jeneverbesgom, vermengd met lijnolie maakte men vroeger vernis voor schilderijen.
Het sap uit de boom vormt een dikke harslaag op de stam en takken. De Jeneverbes heeft een mannelijke en een vrouwelijke boom. De bestuiving door de wind heeft eind maart/begin april plaats. In april/mei bloeit de mannelijke boom met weinig opvallende gele bloemen, de vrouwelijke zijn lichtgroen.

IMG_jeneverbesplaatjes1

Naam
De naam ‘Juniperus’ heeft een duistere oorsprong, mogelijk is het een leenwoord uit het Keltisch, afgeleid van ‘juneprus’ dat staat voor ‘bitter’. De naam ‘Jeneverbes’ dankt hij aan zijn van groen via zwart naar donkerblauw rijpende bessen. Hij wordt ook wel schildwacht, januverboom, pekke en wachelbeer genoemd. Eind 19e eeuw verzamelde een bekende zwerver jeneverbessen in Borger en omgeving (Dr.) en verkocht deze aan de apothekers. Omdat een jeneverbessenstruik in deze streek waggel- of wakkelbossie werd genoemd, kreeg hij de bijnaam Waggel Jan.
Onze voorouders wisten dat deze krammetboom, wakholder, dammerbeeze, prikketak, dampol, machandel, lambeeren of kwakelbeeze, zoals ze hem ook wel noemden, een gezonde boom voor hen was. Van de blauwe bessen maakten ze een aromatisch bruin prutje voor de jenever (jenever is afgeleid van juniperus). De eerste slok in 1595 smaakte duidelijk naar meer, want vanaf die tijd lieten de Schiedamse drankstokers jaarlijks een scheepslading jeneverbessen overvaren uit het Schotse plaatsje Inverness. Die import bewijst dat er zoveel werd gedronken dat er een tekort was aan inlandse bessen.

Bessen
Als u denkt dat u in september meteen jeneverbessen kunt plukken dan hebt u het mis, want de donkerblauw berijpte bessen zijn pas rijp in de herfst van het tweede jaar. Eigenlijk zijn het geen echte bessen, maar de blauwzwarte, zachte en vlezige schalen van de sparappels. Ze bevatten medicinale stoffen en kunnen in de zon gedroogd worden. De smaak van rijpe bessen is zoetig, geurig en harsachtig, afhankelijk van de plek waar ze worden geplukt. Bessen uit Italië kunnen twee keer zo sterk zijn als bessen uit Nederland. De gedroogde bessen worden als specerij gebruikt in bijvoorbeeld marinades voor wild. Ook zuurkool wordt traditioneel met jeneverbes gekruid. Naast de bessen worden ook de bladeren gebruikt, bijvoorbeeld bij het grillen van vis.

IMG_jeneverbesplaatjes2

Heilig
De kroon is zo dicht dat er bijna geen licht door valt. Daardoor ziet men Jeneverbessen op enige afstand als donkere silhouetten. Vooral bij mistig weer of in de schemering op de heide hebben mensen daarin vaak bovenmenselijke gedaantes gezien. Daarom dacht niemand eraan om ze te kappen. Met het groen weerden ze boze geesten van boerenbruiloften en als ze zijn takken en naalden rookten, hoefden ze niet bang te zijn voor de pest. Als een vrouw graag een kind wilde, moest ze die wens tussen de stekelige takken fluisteren. Van die takken werden ook magische bekers en vaten gemaakt. Een twijgje van de plant zou de drager beschermen tegen ongelukken en aanvallen van wilde dieren en slangen. Bij de Germanen was de boom door zijn beschermende eigenschappen heilig. Nog steeds heten in Westfalen de vruchten van deze boom ‘Heilige Beeren’ en ‘Weihbeeren’.
De Jeneverbes is niet alleen de broedplaats van de goudvink en de staartmees, maar ook belangrijk voor een aantal insecten zoals de jeneverbeskever, jeneverbesmot en de schorskever.

terug